῾Πας ο υψών εαυτόν ταπεινωθήσεται,
ο δε ταπεινών εαυτόν υψωθήσεται᾽ (Λουκ. 18, 14 )
α. Αρχή του Τριωδίου
σήμερα με την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου, που σημαίνει ότι ξεκινά
μία περίοδος όχι ασφαλώς ξεφαντώματος και ελευθεριότητας, καθώς πιστεύεται από
πολλούς, (το καρναβάλι δυστυχώς έχει ταυτιστεί με κάθε είδους παρεκτροπές),
αλλά η κατεξοχήν περίοδος της περισυλλογής και της προσευχής. Μη λησμονούμε ότι
το Τριώδιο, (το οποίο παίρνει την ονομασία του από το ομώνυμο εκκλησιαστικό
βιβλίο της περιόδου αυτής), θα τελειώσει το Μεγάλο Σάββατο, συνεπώς το
κυριώτερο τμήμα του είναι η Μ. Σαρακοστή και η Μεγάλη Εβδομάδα. Ακριβώς γι᾽
αυτό η Εκκλησία σήμερα μας μιλά για την προσευχή, η οποία όμως δικαιώνει τον
άνθρωπο γιατί στηρίζεται στο ήθος που ευλογείται από τον Θεό και που αγιάζει
τον άνθρωπο, την ταπείνωση. Κι είναι ακριβώς εκείνο με το οποίο ο ίδιος ο
Κύριος κατακλείει αξιολογικά την παραβολή: ῾Πας
ο υψών εαυτόν ταπεινωθήσεται, ο δε ταπεινών εαυτόν υψωθήσεται᾽. Ποια τα
στοιχεία του ήθους αυτού;
β. 1. Κατά πρώτον, το
ταπεινό ήθος και φρόνημα αποτελεί εσωτερική κατάσταση της καρδιάς του ανθρώπου,
που σημαίνει ότι 1) γεννάται όταν ο άνθρωπος τοποθετείται γνήσια απέναντι στον
Θεό, συνεπώς συνειδητοποιεί ενώπιον της μεγαλωσύνης και της αγιότητας του Θεού
τή δική του μικρότητα και αμαρτωλότητα – μία πραγματικότητα που παραπέμπει στο
υπέρ φύσιν βίωμα του προφήτη Ησαΐα, ο οποίος αισθάνθηκε όντως τη μικρότητα και
αμαρτωλότητά του όταν του δόθηκε η χάρη να βρεθεί ενώπιον του μεγαλείου του
αγίου Θεού κατά την ώρα της προφητικής κλήσεώς του• 2)
ακριβώς γι᾽ αυτό δεν έχει καμμία σχέση με την ταπεινολογία και την
ταπεινοσχημία, καταστάσεις που θεωρούνται εγωϊστικές και υποκριτικές, διότι ο
άνθρωπος τοποθετείται τελικώς ενώπιον των ανθρώπων για να θηρεύσει τον θαυμασμό
τους.
2. Η ταπείνωση αυτή ως
γεγονός της καρδιάς δεν μπορεί να προσδιορισθεί ακριβώς, όπως συμβαίνει όταν
βρεθούμε μπροστά σ᾽ ένα κλειστό δοχείο του οποίου αγνοούμε το περιεχόμενο.
Θεωρείται από τους αγίους μας κατεξοχήν χαρισματική κατάσταση, δεδομένου ότι
αντανακλά την παραδοξότητα της ταπείνωσης του παντοδύναμου και παντοκράτορα
Θεού. Εκείνος ῾πλούσιος ων επτώχευσε᾽,
καθώς ήλθε άδοξος και άσημος, υφιστάμενος σε όλη την εν τη γη πορεία Του του
κόσμου τις προσβολές και τις ταπεινώσεις, με αποκορύφωση τη Σταυρική Του θυσία.
Δεν είναι τυχαίο ότι από τους αγίους μας η ταπείνωση χαρακτηρίζεται ῾στολή της θεότητος᾽, ο ίδιος μάλιστα ο
Κύριος απεκάλυψε ότι ῾πράός εστιν και
ταπεινός τη καρδία᾽.
3. Μολονότι όμως
χαρισματική κατάσταση και υπόθεση της καρδιάς, μπορούμε να επισημάνουμε βασικά
γνωρίσματά της από τις εκδηλώσεις του φορέα της, όπως φαίνονται καθαρά από το
πρότυπο του ταπεινού ήθους, τον δικαιωμένο από τον Θεό τελώνη. Και τέτοια
γνωρίσματα είναι: (1) η πίστη στον Θεό,
(2) η συναίσθηση της αμαρτωλότητας ως συναίσθηση της πραγματικότητας του εαυτού
(αυτογνωσία), γεγονός που δεν οδηγεί στη δαιμονική απελπισία (εγωϊσμός), διότι
συνδυάζεται και συνυπάρχει (3) με την ελπίδα στο έλεος του Θεού (῾ο Θεός ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ᾽), γι᾽
αυτό και με το πιο καίριο στοιχείο της (4) την αγάπη στον συνάνθρωπο. Κι αυτό
γιατί ο ταπεινός άνθρωπος συνειδητοποιώντας τη δική του αδυναμία αλλά και την
αγάπη του Θεού απέναντί του γίνεται συμπαθής και ο ίδιος απέναντι και στον κάθε
επίσης αδύναμο συνάνθρωπό του: κατανοεί ότι την ίδια αγάπη και το ίδιο έλεος
προς εκείνον τρέφει ο Θεός και προς τον καθένα. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι δεν
υπάρχει άγιος της Εκκλησίας που να μη ζει την ταπείνωση ως βάση της πίστεως και
της αγάπης, εξαγγέλλοντας ότι χωρίς αυτήν ῾τα
πάντα είναι έωλα᾽.
4. Με τα παραπάνω
κατανοούμε το μεγαλείο της χριστιανικής ταπείνωσης, η οποία – ας το
ξανατονίσουμε – δεν έχει καμμία σχέση με τα σχήματα της ταπείνωσης ή και με την
αποθέωση του εγωισμού, τη μιζέρια. Η ταπείνωση αυτή οδηγεί τον άνθρωπο μέχρι
τρίτου ουρανού κατά Παύλο, καλύτερα: κάνει τον άνθρωπο κατά χάριν Θεό,
δεδομένου ότι ο άνθρωπος αυτός γίνεται ῾μίμημα᾽ Θεού. Διότι δεν υπάρχει μέσα
του το εγωϊστικό στοιχείο το οποίο και μόνο εμποδίζει την ύπαρξη της χάρης του
Θεού. Από την άποψη αυτή η ταπείνωση θεωρείται
ως η ανώτερη δυνατή κατάσταση που μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος, γι᾽ αυτό
και στη χάρη αυτή καταπαύουν και οι παντός είδους πειρασμοί. (Διδάσκουν πολλοί
άγιοι ότι όλοι οι πειρασμοί παραχωρούνται από τον Θεό, προκειμένου ο πιστός να
φτάσει στο παράδοξο της υψοποιού ταπείνωσης). Είναι γνωστό άλλωστε γι᾽ αυτό,
ότι τον ταπεινό άνθρωπο τον τρέμουν και οι ίδιοι οι δαίμονες, οι οποίοι μπορεί
να εξασκήσουν ίσως, ή και να υποδυθούν, την κάθε είδους αρετή, πλην της
ταπείνωσης. Δεν ξεχνάμε ότι η υπερηφάνεια οδήγησε στην πτώση της αμαρτίας και
την έξωση από τον Παράδεισο τους πρώτους ανθρώπους.
γ. Η περίοδος του
Τριωδίου που ξεκινάμε, ουσιαστικά σ᾽ αυτό μας καλεί: να καταλάβουμε όσο είναι δυνατό τα αληθινά
όριά μας και να αποκτήσουμε γεύση Θεού. Το πρότυπο του τελώνη της παραβολής
πρέπει να λειτουργεί ως σημείο διαρκούς αναφοράς
μας. Γιατί αυτό δικαίωσε ο Κύριος.
