Η ΕΥΧΗ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΕΦΡΑΙΜ ΤΟΥ ΣΥΡΟΥ (7)

῾Η ταπεινοφροσύνη

Τό δεύτερο χάρισμα πού αἰτεῖ ὁ χριστιανός κατά τήν εὐχή αὐτή εἶναι ἡ ἀρετή τῆς ταπεινοφροσύνης. Σωφροσύνη καί ταπεινοφροσύνη καταρχάς πρέπει ὑπογραμμίσουμε ὅτι εἶναι ἀρετές ἀλληλένδετες. Δέν νοεῖται ἡ σωφροσύνη χωρίς τήν ταπεινοφροσύνη, ὅπως ἄλλωστε δέν νοεῖται καμμία ἀρετή χωρίς αὐτήν (τήν ταπεινοφροσύνη). Καί τοῦτο γιατί ἡ ταπεινοφροσύνη θεωρεῖται ἡ βάση καί τό θεμέλιο ὅλων τῶν ἀρετῶν. ῾Τῶν μακαρισμῶν ἐντεῦθεν ἤρξατο ὁ Χριστός – σημειώνει ὁ μέγας Πατήρ Χρυσόστομος. ῞Ωσπερ...θεμέλιον...μεγίστης οἰκοδομῆς καταβάλλεσθαι μέλλων οὕτω τήν ταπεινοφροσύνην πρώτην ἔθηκεν. Οὔ γάρ ἐστιν ταύτης σωθῆναι χωρίς᾽. Καί ὁ ἅγιος ᾽Ιωάννης τῆς Κλίμακος γράφει: ῾Μή παρούσης ταπεινοφροσύνης πάντα ἡμῶν ἕωλα᾽. Γι᾽ αὐτό καί ῾πρό παντός χρῄζομεν τῆς ταπεινοφροσύνης᾽.

Τί εἶναι ἐκεῖνο πού δίνει τέτοια ὑψηλή θέση στήν ταπεινοφροσύνη, ἔτσι πού χωρίς αὐτήν ὅλα νά εἶναι ἀκάθαρτα ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ; (Χρυσόστομος). ᾽Ασφαλῶς τό γεγονός ὅτι αὐτή ἀποτελεῖ ῾τήν στολήν τῆς θεότητος᾽ κατά τόν ἀββά ᾽Ισαάκ τόν Σύρο, πού σημαίνει ὅτι ὁ ταπεινόφρων γίνεται θεοειδής, ἀφοῦ ῾μιμεῖται᾽ τόν ἴδιο τόν Υἱό τοῦ Θεοῦ, ὁ ῾Οποῖος ῾ἐταπείνωσεν ἑαυτόν᾽ προκειμένου νά σώσει τόν κόσμο. ῎Αλλωστε ἡ ὑπερηφάνεια ὡς ἀντίθετη τῆς ταπεινοφροσύνης κατάσταση ἀποτελεῖ τήν νόσο τοῦ διαβόλου, γι᾽ αὐτό καί ῾ὁ Θεός ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δέ δίδωσι χάριν᾽.

῾Ως θεία ἀρετή ὅμως ἡ ταπεινοφροσύνη δέν εἶναι εὔκολο νά προσδιορισθεῖ στήν οὐσία της. ᾽Εκεῖνος πού ῾φαντάζεται ὅτι θά δώσει νά καταλάβουν αὐτά τά πράγματα μέ τήν ἐξήγησή του ὅσοι δέν τά ἔχουν γευθῆ προσωπικῶς, αὐτός ὁμοιάζει μέ ἐκεῖνον πού θέλει νά ἐξηγήσει μέ λόγια καί παραδείγματα πόσο γλυκό εἶναι τό μέλι σέ ἐκείνους πού ποτέ δέν τό ἐγεύθηκαν᾽ (ἅγ. ᾽Ιωάννης τῆς Κλίμακος). Μοιάζει ἡ ταπεινοφροσύνη μέ ἕναν θησαυρό πού ἔχει ῾ἀπ᾽ ἔξω μόνο μία ἐπιγραφή, ἡ ὁποία εἶναι ἀκατανόητη καί παρέχει πολλή καί ἀτέλειωτη ἐρευνητική προσπάθεια σέ ὅσους ζητοῦν νά τήν ἐξηγήσουν μέ λόγια. Καί ἡ ἐπιγραφή αὐτή ἔχει ὡς ἑξῆς: ῾Η ΑΓΙΑ ΤΑΠΕΙΝΩΣΗ’  (ἅγ. ᾽Ιωάννης Κλίμακος).

Συνεπῶς οἱ κίνδυνοι διαστροφῆς της, δηλαδή νά θεωρεῖ κανείς ὡς ταπεινοφροσύνη αὐτό πού ἔχει τό προσωπεῖο αὐτῆς, εἶναι πολύ μεγάλοι. Καί πράγματι. Οἱ Πατέρες τῆς ᾽Εκκλησίας μας μᾶς ἐπέστησαν τήν προσοχή καί μᾶς ἔδωσαν κριτήρια διακρίσεως τῆς ἀληθινῆς ἀπό τήν ψεύτικη καί κίβδηλη ταπεινοφροσύνη. ῎Ετσι γιά παράδειγμα μᾶς δίδαξαν καί μᾶς διδάσκουν ὅτι ταπεινοφροσύνη δέν εἶναι ἁπλῶς ἡ κακουχία τοῦ σώματος (Κλήμης ᾽Αλεξανδρεύς) οὔτε ἡ ἀπό ἀνάγκη ταπεινοφροσύνη (ἱ. Χρυσόστομος). ᾽Ακόμη: δέν εἶναι ταπεινοφροσύνη τό νά νομίζει κάποιος τόν ἑαυτό του ἁμαρτωλό, ὅταν εἶναι βουτηγμένος ἀμετανόητα στίς ἁμαρτίες (ἱ. Χρυσόστομος), ὅπως δέν εἶναι ἡ κατάσταση πού ῾ἐν λόγῳ μόνον καί σχήματι᾽ ὑποδύεται κανείς τήν ταπείνωση (ἀββᾶς Δωρόθεος).

᾽Αντίθετα διαρκῶς τονίζουν ὅτι ῾ἡ ταπεινοφροσύνη πραότης ἐστίν᾽ (Κλήμης) καί ῾προσευχή συνεχής μετά δακρύων καί πόνων᾽ (ὅσιος Μάξιμος ὁμολογητής). ῾Ταπεινοφροσύνη ἐστί τό ταπεινά φρονεῖν. Ταπεινά δέ φρονεῖ οὐχ ὁ ἀπό ἀνάγκης ταπεινός ἀλλ᾽ ὁ ἑαυτόν ταπεινῶν᾽ (Χρυσόστομος). ῎Ετσι ἡ ἀρετή αὐτή εἶναι ῾διάθεσις εἰδικῶς ταπεινή γενομένη ἐν αὐτῇ τῇ καρδίᾳ᾽ (Δωρόθεος), γι᾽ αὐτό καί ῾ἐστί ἄβυσσος εὐτελείας πᾶσι κλέπταις οὖσα ἀνεπιχείρητος᾽ (᾽Ιωάννης Κλίμακος). Κατά συνέπεια, καί πάλι κατά τόν ἅγιο Χρυσόστομο, ῾ταπεινοφροσύνη ἐστί, ὅταν τις πολλά καί μεγάλα συνειδώς ἑαυτῷ, μηδέν μέγα περί ἑαυτοῦ φαντάζηται᾽, ἐνῶ ἔχει ὡς σημάδια τῆς ὑπάρξεώς της ῾τό ἑαυτόν μέμφεσθαι, τό μή πιστεύειν τῇ ἰδίᾳ συνέσει, τό μισεῖν τό ἴδιον θέλημα᾽ (ἅγιος Δωρόθεος). Κι αὐτό συμβαίνει γιατί ἡ χάρη τῆς ταπεινοφροσύνης δίνει ἐκεῖνον τόν φωτισμό στήν ψυχή τοῦ ἀνθρώπου, ὥστε νά διακρίνει αὐτός τί ὁ ἴδιος ἀπό μόνος του ἔχει καί τί ὑπάρχει μέσα ὡς δωρεά τοῦ Θεοῦ. ῞Οπως τό διατυπώνει μέ ἰδιαίτερη ἔνταση καί ὁ ἀπόστολος Παῦλος: ῾Τί ἔχεις ὅ οὐκ ἔλαβες; Εἰ δέ καί ἔλαβες, τί καυχᾶσαι ὡς μή λαβών;᾽ (Α´ Κορ. 4,7).

Αὐτό σημαίνει ὅτι ὁ ταπεινόφρων εἶναι ὁ ἄνθρωπος τῆς αὐτογνωσίας. ῎Εχει δηλαδή ἐπίγνωση καί τῶν ἀγαθῶν του στοιχείων τά ὁποῖα ἀνάγει στόν Θεό, καί τῶν ἁμαρτιῶν του τίς ὁποῖες προσγράφει στόν ἑαυτό του. ῎Αλλωστε ὁ ἴδιος ὁ Θεός τοῦ φανερώνει τίς ἁμαρτίες του, δίνοντάς του παράλληλα καί τήν χάρη τῆς μετανοίας. ῾῾Ο τήν ταπείνωσιν κτησάμενος ἀποκαλύπτει αὐτῷ ὁ Θεός τάς ἁμαρτίας αὐτοῦ᾽ (ἀββάς ῾Ησαΐας). Πῶς ἄλλωστε νά μήν ὑπάρχει ἡ ἐπίγνωση αὐτή, ὅταν ὁ ἴδιος ὁ Κύριος ῾φωτογράφισε᾽ τήν κατάσταση τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως μέ τά λόγια ῾χωρίς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν;᾽ (᾽Ιωάν. 15,5). ῎Αν κάτι καλό ἔχουμε, ὀφείλεται στόν Χριστό. ᾽Από μόνοι μας εἴμαστε ἕνα μηδέν. ῾Ο ταπεινόφρων λοιπόν εἶναι ὁ ἀληθινά πιστός ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος παίρνει στά σοβαρά στήν ζωή του τά λόγια τοῦ Χριστοῦ. Εἶναι γι᾽ αὐτό ὁ κατεξοχήν ρεαλιστής καί προσγειωμένος τύπος ἀνθρώπου.

Μέσα στήν λογική αὐτή βλέπουμε τό ἔλεος τοῦ Θεοῦ νά κυνηγᾶ τόν ταπεινόφρονα, ὅπως ἡ σκιά τό σῶμα (ἀββᾶς ᾽Ισαάκ). Κι εἶναι ἡ ἴδια ἀλήθεια πού ἐξέφραζε μέ πολύ ἁπλό καί χαριτωμένο τρόπο καί ὁ γέρων Τύχων, στό ῞Αγιον ῎Ορος, πνευματικός τοῦ γέροντος Παϊσίου: ῾῾Ο Θεός κάθε ἡμέρα εὐλογεῖ τόν κόσμο μέ τό χέρι Του. ῞Οταν ὅμως δεῖ ταπεινό ἄνθρωπο, τόν εὐλογεῖ καί μέ τά δύο Του χέρια᾽. ῾Ο ταπεινόφρων δηλαδή ἀποτελεῖ τήν χαρά τοῦ Θεοῦ. Γιατί προεκτείνει, καθώς ἀναφέραμε, τήν πορεία τοῦ ῎Ιδιου μέσα στόν κόσμο. Κι εἶναι εὐνόητο ἔτσι ὅτι ὁ κοσμημένος μέ τήν ἀρετή αὐτή γίνεται ἄτρωτος ἀπό τίς ἐπιθέσεις τοῦ διαβόλου, ὑπερβαίνοντας ὁποιαδήποτε δική του παγίδα. Εἶναι τό ὅραμα πού εἶδε συγκλονισμένος ὁ μέγας ᾽Αντώνιος: ῾Εἶδα ἁπλωμένες ὅλες τίς παγίδες τοῦ διαβόλου πάνω στήν γῆ. Καί στέναξα καί εἶπα: Ποιός ἄραγε μπορεῖ νά τίς διαβεῖ ἀβλαβῶς; Κι ἄκουσα τήν φωνή τοῦ Θεοῦ νά μοῦ λέει: Μόνον ὁ ταπεινόφρων!᾽

Δέν εἶναι ὑπερβολή λοιπόν ἄν ἰσχυριστοῦμε ὅτι ἡ ταπεινοφροσύνη εἶναι ὁ μονόδρομος πού ἐκβάλλει στήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, ἐνῶ συνιστᾶ, κατά τούς Πατέρες μας, καί τό τέλος κάθε πειρασμοῦ: ὅλοι οἱ πειρασμοί παραχωροῦνται ἀπό τόν Θεό γιά νά φτάσει ὁ ἄνθρωπος στήν ταπείνωση. ῾Οπότε κατά τήν ὄμορφη διατύπωση τοῦ μοναχοῦ ᾽Αντίοχου: ῾῾Η ταπεινοφροσύνη ὑψιπετεῖ καί ἀεροπόρον ἀποτελεῖ τόν ἄνθρωπον᾽.

Πῶς μπορεῖ κανείς λοιπόν νά ἀποκτήσει τήν ῾θεοδώρητον ταύτην ἀρετήν τῆς ταπεινοφροσύνης;᾽ (᾽Αντίοχος) Βεβαίως ὡς θεοδώρητος εἶναι χάρη Θεοῦ. ῞Οπως ὅμως ὅλα τά χαρίσματα, κι ἀκόμη περισσότερο ἐν προκειμένῳ λόγω τῆς σπουδαιότητός της, ἀπαιτεῖται καί ἡ ἀνταπόκριση τοῦ ἀνθρώπου. Κι ἡ ἀνταπόκριση αὐτή ἀπαιτεῖ πολλούς κόπους. ῾Ταπεινοφροσύνη μετά πολλῶν κόπων κατορθοῦται᾽ (ἅγιος Διάδοχος). Κι οἱ κόποι αὐτοί εἶναι σωματικοί καί ψυχικοί. Εἶναι γνωστή ἡ ρήση τοῦ ἀββᾶ τοῦ Γεροντικοῦ ὡς πρός τήν ἀναγκαιότητα τῶν σωματικῶν κόπων. ῾῾Ο σωματικός κόπος ὁδηγεῖ εἰς τόν τῆς ταπεινοφροσύνης τρόπον᾽. Αὐτός ὁ σωματικός κόπος ὅμως, ἄν δέν συνοδεύεται ἀπό τίς ἁρμόζουσες ψυχικές ἀρετές, δέν ὁδηγεῖ στό ἐπιθυμητό ἀποτέλεσμα. Καί τοῦτο γιατί ῾ἡ ἄσκησις, ἡ ἀγρυπνία καί παντοῖος κόπος᾽ μπορεῖ νά μήν ἐκφράζει τήν γνήσια ταπείνωση (᾽Αποφθέγματα Γερόντων). ῾Η γνήσια ταπεινοφροσύνη, παράλληλα μέ τήν σωματική ἄσκηση βεβαίως, κυρίως ἀποκτᾶται μέσω τῆς ὀρθῆς συμπεριφορᾶς ἔναντι τοῦ πλησίον, δηλαδή μέσω τῆς ἀγάπης. Κι ἡ ἀγάπη ἀποδεικνύεται μέ τόν ἀπόλυτο σεβασμό τοῦ ἄλλου. Καί πάλι ὁ ἀββάς ῾Ησαΐας τό ἐκφράζει ἐπιγραμματικά: ῾τό μή πλῆξαι τήν συνείδησιν τοῦ πλησίον τίκτει τήν ταπεινοφροσύνην᾽.