ΕΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ' 21

Μια ανάγνωση προσευχής του Στρατηγού Μακρυγιάννη 

στα ῾Οράματα και Θάματα᾽ 

Τα λίγα λόγια που ακολουθούν δεν μπορούν να θεωρηθούν λόγια κάποιου ειδικού στο έργο του Μακρυγιάννη. Επομένως δεν μπορούν να έχουν χαρακτήρα ακφραιφνώς επιστημονικό. Περισσότερο συνιστούν τις πρώτες αποτιμήσεις μιας ανάγνωσης εκτενούς ασφαλώς προσευχής του στρατηγού, με κριτήριο το Σύμβολο της Πίστεως της Εκκλησίας μας, τη δομή των βασικών προσευχών της Ορθόδοξης Εκκλησίας, την αίσθηση του κατά πόσον η προσευχή του αυτή φανερώνει τυπική ή ζωντανή σχέση με τον εν Τριάδι Θεό. Παρ᾽ όλα αυτά έχουμε την πεποίθηση ότι αυτά που θα αναφερθούν δεν θα απέχουν πολύ από όσα θα λέγονταν από κάποιον  που ενδελεχώς έχει μελετήσει τον Μακρυγιάννη και έχει εντρυφήσει στα σωζόμενα γραπτά του.

Το θέμα μας είναι τέτοιο που δεν μας επιτρέπει να κάνουμε λόγο ουδ᾽ ἐπ᾽ ελάχιστον στη συγκλονιστική ζωή του ήρωα αυτού του ᾽21 ούτε και στον παραμικρό προβληματισμό για την αυθεντικότητα ιδίως των Απομνημονευμάτων του. Ξεκινάμε με δεδομένη την αυθεντικότητα όλων των κειμένων του Μακρυγιάννη, με δεδομένη τη βασική γνώση της πορείας της ζωής του και έχουμε μόνο να εξετάσουμε, με μία ανάγνωση, μία εκτενή προσευχή του, η οποία και θα μας δώσει τη δυνατότητα να κρίνουμε, έστω και ακροθιγώς, τη γνησιότητά του ως ορθοδόξου χριστιανού. Η εκτενής αυτή προσευχή του, εκτάσεως δέκα περίπου σελίδων στην έκδοση των Οραμάτων του από το Μορφωτικό ´Ιδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, Αθήναι 1985, σελ. 154-164, χαρακτηρίζεται από τον ίδιο τον Μακρυγιάννη ως ῾αμαρτωλή και απλή και αγράμματη᾽. Η επιλογή της προσευχής  αυτής ως βάσης μας για το υπόψη θέμα μας στηρίχτηκε στο γεγονός ότι, ενώ όλο το κείμενο των Οραμάτων αποτελεί καταγραφή προσευχών, θαυμάτων, ονείρων του, σ᾽ αυτήν κυρίως την προσευχή αποκορυφώνονται τα συναισθήματα και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις του, κάτι που το επισημαίνουν και οι ασχοληθέντες επισταμένως με αυτόν. Ο Λίνος Πολίτης για παράδειγμα, στον Πρόλογο της αναφερθείσης έκδοσης των Οραμάτων, σημειώνει: ῾Ιδιαίτερα μπορεί να ξεχωρίσει κανείς, ανάμεσα σε άλλα, τα εξομολογητικά λόγια που τα γράφει σαν είδος επίλογο, και προπάντων την αμαρτωλή και απλή και αγράμματη προσευχή του (σ. 154-164), μια φωνή εκ βαθέων, συγκλονιστική ακόμη και στην απίθανη έκτασή της και στην ορμητική και ασταμάτητη, συχνά ασυνάρτητη, ροή του λόγου᾽.

Θα πρέπει τέλος να υπενθυμίσουμε εισαγωγικά ότι τα Οράματα και Θάματα, όπως έτσι τα χαρακτήρισε ο ιδιαιτέρως ασχοληθείς και μεταγράψας αυτά ´Αγγελος Παπακώστας, είτε πρόκειται για το τελευταίο έργο του Στρατηγού Μακρυγιάννη, συμπληρωματικό των Απομνημονευμάτων του, εἴτε, κατ᾽ άλλους, για οργανικό τμήμα των Απομνημονευμάτων που απέσπασε ο ίδιος και το μετέγραψε εκτενέστερα, είναι κείμενο κατά την κρίση του διασώσαντος αυτό μεγάλου ιστορικού Ι. Βλαχογιάννη, ῾γέμον πάθους φλέγοντος και πνέον αίσθημά τι απελπισίας υπέροχον, ενιαχού δε εκφεύγον εις μονότον έκρηξιν ασυναρτήτων φράσεων᾽. Ο δε επίσης μελετητής των κειμένων του Μακρυγιάννη Γ. Θεοτοκάς επιλέγει σε αναφορά του προς αυτά: ῾Συμπεραίνω πως η μυστικιστική αυτή εξομολόγηση μπορεί να είναι κάτι καταπληκτικά ενδιαφέρον, ένα από τα γνήσια διαμάντια του νεοελληνικού λόγου. Ο Βλαχογιάννης, με το πνεύμα της εποχής του, δεν μπορούσε ίσως να συλλάβει όλη την ψυχολογική και λογοτεχνική σημασία ενός τέτοιου ῾τρελού᾽ έργου. Εμείς όμως, που τόσο ασχοληθήκαμε και εξοικειωθήκαμε με το στοιχείο ῾όνειρο᾽, είναι πιθανό να βρούμε σ᾽ αυτό το τετράδιο σελίδες συναρπαστικές᾽.

1. Ποιον Θεό επικαλείται ο Μακρυγιάννης στην προσευχή του και τι πιστεύει γι᾽ Αυτόν;

Ο Μακρυγιάννης αποκαλύπτεται με την προσευχή του ως ακραιφνώς ορθόδοξος χριστιανός. ´Ολα τα στοιχεία της προσευχής του προϋποθέτουν την πλήρη αποδοχή της πίστεως της Ορθοδόξου Εκκλησίας, μία βιωματική γνώση του Συμβόλου της Πίστεως.

Η επίκλησή του πάντοτε, και στην αρχή και στη μέση και στο τέλος της προσευχής, και σε κάθε σχεδόν στιγμή, είναι στην ῾άγια  Τριάδα᾽, στον εν Τριάδι Θεό, τον Πατέρα, τον Υιό και το ´Αγιον Πνεύμα, τον ῾Τρισυπόστατον Θεόν᾽, που τις περισσότερες φορές Τον προσφωνεί ως κύριο του παντός. ´Ηδη ξεκινά με την Τριαδική επίκληση του ελέους του Θεού: ῾´Αγιος ο Θεός, άγιος ισχυρός, άγιος αθάνατος, ελέησον ημάς᾽. Ακόμη και στη δοξολογία του Θεού που συχνά κάνει, τριττώς αναφέρεται σε αυτήν: ῾Δόξα, δόξα, δόξα της παντοδυναμίας σου και της βασιλείας σου, Κύριε᾽. ῾Η δόξα, η δόξα, η δόξα της παντοδυναμίας σου και της βασιλείας σου, Κύριε, μας ανάστησες...και μας λευτέρωσες᾽.

Χαρακτηριστικό της ιδιαίτερης αναφοράς του Μακρυγιάννη στον εν Τριάδι Θεό αποτελεί η προσφώνηση στον Θεό Πατέρα. Και σε άλλες σελίδες των έργων του και εδώ Τον ονομάζει συχνά ῾αφέντη᾽, για να φανερώσει τη διάκριση του προσώπου Του από τον Κύριο Ιησού Χριστό και ότι Αυτός είναι η πηγή της θεότητος - μολονότι υπάρχει η ένσταση από μελετητές του έργου του ότι κυρίως ῾ο αφέντης στα οράματα και ενύπνια του Μακρυγιάννη είναι ο διάβολος᾽, κάτι που προφανώς οφείλεται στο γεγονός ότι ο Στρατηγός ῾έδωσε μεγάλη βαρύτητα στα όνειρα᾽(βλ. πρωτ. π. Γ. Δ. Μεταλληνού, Παρεμβάσεις, Ιστορικές και Θεολογικές, εκδ. Διήγηση, Αθήνα 1998, σελ. 114).

 ῾´Ολα τ᾽ αθώα και αγαθά παιδάκια, οπού ᾽στε εις την βασιλείαν του Θεού, και προσκυνάτε και δοξολογάτε και ευκαριστάτε τον Θεόν του παντός, τον γενικόν Πατέρα, τον γενικόν αφέντη και προστάτη του παντός, τον Χριστόν, την Θεοτόκον και τους αγίους...᾽ (σελ. 159).

Μαζί με την επίκληση στον Τριαδικό Θεό επικαλείται και ξεχωριστά ο ήρωας Στρατηγός τον Κύριο Ιησού Χριστό, που είναι ο Εσταυρωμένος και Αναστάς Κύριος. ῾Δόξα σε, Κύριε Χριστέ, σταυρέ σταυρωμένε, λαμπρέ και αναστημένε᾽. Κι Αυτός ο Εσταυρωμένος και Αναστάς Χριστός είναι ο Σωτήρας του κόσμου, που μας έσωσε όμως με κοινή ενέργεια όλων των προσώπων της Τριαδικής θεότητος. Νομίζουμε ότι καθαρά φαίνεται η θεολογική αυτή αλήθεια της Εκκλησίας μας, την οποία διατυπώνει ο Μακρυγιάννης με τον δικό του απλό και βαθύ ταυτοχρόνως τρόπο: ῾Και να σώσεις, Σωτήρ, και να σώσεις, Σωτήρη, και να σώσεις, Σωτήρα, τη ματοκυλισμένη μας πατρίδα και θρησκεία᾽.

Ο Μακρυγιάννης βεβαίως, ως γνησίως ορθόδοξος όπως είπαμε, επικαλείται τον Τριαδικό Θεό, επικαλείται τον Ι. Χριστό, αλλά δεν παύει να επικαλείται και τους αγίους, με πρώτη την υπεραγία Θεοτόκο, οι οποίοι κατά την πίστη μας έχουν παρρησία ενώπιον του Θεού, ώστε να μεσιτεύουν και για τους υπολοίπους αμαρτωλούς πιστούς. Συχνότατη λοιπόν είναι η επίκλησή του και σ᾽αυτούς - ακόμη δε και στα κεκοιμημένα παιδιά που τα θεωρεί ότι έχουν ιδιαίτερη δύναμη προσευχής, λόγω προφανώς της ψυχικής καθαρότητάς τους, (είναι συγκινητική η αποστροφή της προσευχής του στο δικό του κεκοιμημένο παιδί Δημήτρη) – αλλά κατεξοχήν στη Μητέρα του Κυρίου που είναι ἡ ῾Θεοτόκος, η αγαθή μητέρα, η μητέρα του παντός, το καύκημα της παρθενίας, το καύκημα της αρετής, και τα πάντα της αγαθότης᾽.

Αυτή λοιπόν, επειδή εμείς δεν έχουμε θάρρος, γιατί ῾με τι πρόσωπον, Κύριέ μου, να παρουσιαστώμεν ομπρός σου, και με τι στόμα και γλώσσα να περικαλέσωμεν και εις το εξής, οπού κιντυνεύομεν, οι αχάριστοι, οι ιδιοτελείς, οι κακοί τεμπέληδες του κόσμου, οι προδότες και ασεβείς, αφού ό,τι ανταμοιβή ήβρες από τους Οβραίους, οπού ᾽ταν αλλόθρησκοι και σε σταύρωσαν, ήβρες και από τους ορθοδόξους χριστιανούς᾽, η Θεοτόκος λοιπόν μπορεί να ῾περικαλέσει᾽ ῾τον αφέντη μας και τον μονογενή του᾽, ῾να σηκώσει τη δικιά του οργή οπού ᾽χει σε μας τους αχάριστους᾽.

Η προσευχή του Μακρυγιάννη στον Τριαδικό Θεό και τον Σωτήρα Χριστό με τις πρεσβείες των αγίων και μάλιστα της Θεοτόκου, προϋποθέτει, όπως δείχνει, αφενός τη βαθιά του πίστη ότι Αυτός ο Θεός με τους αγίους Του είναι γεμάτος αγάπη και έλεος προς τους ανθρώπους και μάλιστα τους πιστούς Του, αφετέρου, ακριβώς για τον λόγο αυτόν, ότι πρόκειται για Θεό που δεν λειτουργεί κατά το πρότυπο των θεών των φιλοσόφων, των ευρισκομένων συνεπώς σ᾽ ένα επίπεδο απρόσωπο  και ακοινώνητο, αλλά που ενδιαφέρεται για τον κόσμο Του, μετέχει και επεμβαίνει σ᾽ αυτόν, όπως ακριβώς έκανε και παλαιότερα με όλους τους προφήτες Του, κατεξοχήν όμως με τη σάρκωση του Υιού Του. Εν αγνοία του ο ήρωας Στρατηγός με τη βαθειά και φωτισμένη πίστη του λόγω της αγιότητάς του, φανερώνει αυτό που η θεολογία της Εκκλησίας μας έχει αιώνες διατυπώσει περί της διακρίσεως ουσίας και ενεργείας στον Θεό. Ο Θεός μας είναι απρόσιτος και αμέθεκτος κατά την ουσία Του, αλλά προσιτός και μεθεκτός κατά την ενέργειά Του. Χωρίς λοιπόν ο απλός Μακρυγιάννης να γνωρίζει αυτές τις θεολογικές διακρίσεις, τις προϋποθέτει λόγω της γνήσιας εμπειρίας του Θεού του, βασισμένης ασφαλώς στην παιδιόθεν εκκλησιαστική αγωγή του, τις πολύωρες προσευχές και μετάνοιες του, την πορεία της ζωής του πάνω στις εντολές του Χριστού.

῾Μιλεούνια τούτα κακά, Κύριε, πανάγαθε Θεέ. Εγώ δεν έχω κανένα καπετάλι παστρικόν να σου προσφέρω...όλο κάλπικη μονέδα έχω, ότ᾽ είμαι τοιούτος. Η παντοδυναμία σου είσαι πολυέλεος, πολυέσπλαχνος, η αγαθότης σου είναι άβυσσος θαλάσσης. ´Ελεος ζητώ...Τρέχομεν εις το έλεός σου και εις την εσπλαχνίαν σου και της βασιλείας σου. Το έλεός σου ζητούμεν...Πού αλλού να τρέξω;...᾽.

Και βεβαίως είναι περιττό και να σημειώσουμε ότι αυτό το έλεος και η αγάπη του Θεού συνυπάρχει και με την άγια δικαιοσύνη Του, που Τον κάνει ακριβώς να στέκεται πάντοτε με το μέρος των φτωχών και καταπιεσμένων και ενάντια προς κάθε τύραννο: ῾Να σώσεις, Σωτήρα, τη ματοκυλισμένη μας πατρίδα και θρησκεία, γενικώς τη δυστυχισμένη ανθρωπότη, οπού την τρώνε οι ανθρωποφάγοι οι τύραγνοι, σαν σαλάτα᾽.

2. Το περιεχόμενο της προσευχής του Μακρυγιάννη.

Αν ο Θεός της προσευχής του Μακρυγιάννη είναι ακριβώς ο Θεός της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας, αν προϋποθέτει  όλες τις διακρίσεις που οι πατέρες μας έχουν επισημάνει γι᾽ Αυτόν με βάση το έδαφος της εν Χριστώ αποκάλυψής Του, εκεί που πράγματι φανερώνει ο Μακρυγιάννης περισσότερο την αυθεντικότητα της ορθόδοξης πίστης του και του ακέραιου ήθους του είναι στο περιεχόμενο της προσευχής του. Η προσευχή του έχει όλα τα γνωρίσματα των προσευχών της Εκκλησίας μας και όλων των αγίων μας. Εκτός από την ορθή πίστη του, κινείται συνεχώς στην τριπλή διάσταση των προσευχών, δηλαδή τη δοξολογία, την ευχαριστία, την ικεσία-δέηση. Σε κάθε σχεδόν παράγραφο διαπιστώνουμε την αρχοντιά της καρδιάς του, η οποία διακαώς επιθυμεί να δοξολογεί τον Θεό, όπως και να Τον ευχαριστεί, γιατί βλέπει την αγάπη και το έλεος του Θεού να πλημμυρίζουν την πατρίδα του και γενικώς τον κόσμο, αλλά εξίσου διαπιστώνουμε και την αγωνία του για την αμετανοησία και την απιστία των ανθρώπων, που τη μετουσιώνει σε σπαρακτική δέηση και ικεσία.

Η διαπίστωση από τον Στρατηγό της απιστίας και της ανοησίας των Ελλήνων, σε βαθμό που παρομοιάζει τους ορθοδόξους χριστιανούς με τους Εβραίους που σταύρωσαν τον Χριστό, τον οδηγεί στο να επικεντρώνει την προσευχή του κυρίως στη δέηση, την ικεσία και την παράκληση. Με ποιό σκοπό; Να μετανοήσουν οι χριστιανοί, να αποκτήσουν καθαρή ψυχή για να φτάσουν να δοξολογήσουν τον Θεό και τη Βασιλεία Του. Αυτό ακριβώς είναι το διαρκώς ζητούμενο από τον άγιο ήρωα: να δοξολογούν οι ´Ελληνες και ο κόσμος όλος τον Θεό και τη Βασιλεία Του.

῾Προστρέχομεν οι αμαρτωλοί, οι ανάξιοι δούλοι σου και οι σκλάβοι σου εις το έλεός σου...έλεος ζητούμεν, να μας δώσεις καθαρά σπλάχνα και καθαρά ψυχή, να δυνηθώμεν να σε προσκυνήσουμε και να σε δοξολογήσουμε  εξ όλης καρδίας, ευεργέτη και προστάτη αληθινέ᾽.

Τη δέησή του αυτή την επαναλαμβάνει επίμονα και για τον εαυτό του, αλλά και για τον λαό και τους ηγέτες του. Μέσα στους ηγέτες δε, περιλαμβάνει όχι μόνο τους πολιτικούς, αλλά και τους στρατιωτικούς, ακόμη και τους εκκλησιαστικούς. Δυστυχώς, διαπιστώνει ο Μακρυγιάννης  ότι ῾πάντες εξέκλιναν, άμα ηχρειώθησαν᾽, ακόμη και οι ῾αρχιγερείς᾽, γι᾽ αυτό και δέεται στον Θεό ῾ν᾽ απλώσεις το λαμπρό σου χέρι να μας βγάλεις μέσα από το σκότος, οπού είμαστε τόσες αιώνες νεκροί και μολυσμένοι... οπού μας έχουν φυλακωμένους...και μας αστόχησαν, και οι βασιλείς σου και οι αρχιγερείς σου και οι κριτές σου᾽, φέροντας εδώ την προσευχή του στο υψηλό και δραματικό επίπεδο του ύφους των προφητών της Π. Διαθήκης.

Εκεί που ιδιαιτέρως στέκεται κανείς συγκλονισμένος και με δέος μπρος στις ικεσίες του αγίου αυτού άνδρα είναι όταν διαβάζει ότι αφενός ο ίδιος έχει χρέος και μάλιστα μεγάλο για να προσεύχεται για όλους, είτε ηγέτες, θρησκευτικούς, πολιτικούς, στρατιωτικούς, εἴτε συγγενείς είτε προσωπικούς ευεργέτες και την οικογένειά του - ῾δι᾽ όλους αυτούς έχω χρέος, Κύριέ μου, μεγάλο να σε περικαλώ, ο αμαρτωλός, ο ανάξιος σκλάβος σου᾽ - αφετέρου νιώθει την ανάγκη να δέεται και για τους εχθρούς του να τους συγχωρήσει ο Θεός. ῾Συχώρεσε, Κύριέ μου, σε περικαλώ, τους ατομικούς μου οχτρούς, ότι εγώ τους έφταιξα και τους φταίγω᾽.

Στο σημείο αυτό ο ορθόδοξος αναγνώστης  της προσευχής του Στρατηγού ψαύει κυριολεκτικά την παρουσία της χάρης του Θεού που επαναπαυόταν στην καρδιά του. Γιατί μόνον ένας που ᾽χει πλούσια την ένθεη χάρη, χάρη δηλαδή της αγάπης, μπορεί να νιώθει ως χρέος την προσευχή του για όλους, κι ακόμη περισσότερο να προσεύχεται για τους εχθρούς του. Το λιγότερο, πρόκειται για χαρισματική συνέχεια του παραδείγματος του ίδιου του Χριστού πάνω στον Σταυρό: ῾Πάτερ, άφες αυτοίς, ου γαρ οίδασι τι ποιούσι᾽!

Τι κι αν ο απλοϊκός Στρατηγός, λόγω της άγνοιας αλλά και των πολλαπλών τραυμάτων του στο κεφάλι, έπεσε θύμα μιας μάγισσας που συχνά τον παραπλανούσε με όνειρα και οράματα; ´Ανθρωπος ήταν, αμαρτωλός πολύ, όπως το πίστευε και το δήλωνε, και γι᾽ αυτό έπεσε σ᾽ αυτήν την παγίδα. Μα, πιστεύουμε ακράδαντα ότι δεν είναι αυτό στο οποίο θα σταθεί ο δίκαιος Κριτής. Εκεί που φανερώνεται το μεγαλείο του είναι η σταθερή κατά τα άλλα πίστη του, η ατσάλινη και γιγάντια θέλησή του, η γεμάτη αγάπη καρδιά του.

Αυτή η καρδιά φλεγόταν για όλους, κυρίως όμως για την πατρίδα και τη θρησκεία του. Κι εδώ επίσης πρέπει λίγο να σταθούμε. Ο άγιος Στρατηγός προσεύχεται, και μάλιστα ῾αδιαλείπτως᾽, για την πατρίδα και τη θρησκεία. Αυτές ήταν οι μεγάλες του αγάπες, οι οποίες τον κινούσαν όχι βεβαίως ιδεολογικά – έχουμε πολλά πάθει από τα ιδεολογήματα τέτοιου τύπου – αλλά βιωματικά, τόσο που και τη ζωή του ανά πάσα στιγμή έδινε γι᾽ αυτές. Μη ξεχνάμε εκτός από τις συνεχείς προσευχές, τις νηστείες και τις μετάνοιες του Στρατηγού, και τα επτά χαίνοντα τραύματά του και στο κεφάλι και στα πόδια και στα χέρια του και σ᾽ όλο του το σώμα.

Και πρέπει να σημειώσουμε ότι η αγάπη του για την πατρίδα προσδιοριζόταν απολύτως από την πίστη του στον Χριστό. Την πατρίδα την ήθελε ελεύθερη και αγωνίστηκε με πάθος γι᾽ αυτήν, προκειμένου οι ´Ελληνες να ζουν με πίστη στον Θεό, με τιμιότητα και δικαιοσύνη.

 ῾Περικαλέστε, (αθώα παιδιά), να σώσει την πατρίδα σας, την θρησκεία σας, τους γονέους σας και τους συγγενείς σας, γενικώς την ανθρωπότη, και να μας βγάλει από μέσα από το σκότος και από την τυραγνίαν... και να μας φέρει εις το φως το αληθινόν της παντοδυναμίας του και της βασιλείας του...και όποτε είναι η αγαθή του θέληση...να μας αξιώσει να τον προσκυνήσωμεν και να τον δοξολογήσωμεν με καθαρή καρδιά᾽.

Χωρίς την κατανόηση αυτής της σχέσεως πατρίδας και θρησκείας στον Μακρυγιάννη, αδυνατεί κανείς να κατανοήσει και τα προκλητικά ακουσμένα λόγια του μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, όταν έβλεπε ότι οι ελευθερωμένοι πια ´Ελληνες απεμπολούσαν την πίστη τους και τά δίκια του Θεού τους. Λέει με απελπισία: ῾...σιχάθηκα τέτοια ᾽λευθερία. Αν μας έλεγε κανένας αυτή την ελευθερία οπού θα γευόμαστε, θα περικαλούσαμε τον Θεό να μας αφήση εις τους Τούρκους άλλα τόσα χρόνια, όσο να γνωρίσουν οι άνθρωποι τι θα είπη πατρίδα, τι θα είπη θρησκεία, τι θα είπη φιλοτιμία, αρετή και τιμιότη. Αυτά λείπουν απ᾽ όλους εμάς, στρατιωτικούς και πολιτικούς...᾽

Ας επιτραπεί ένας παραλληλισμός με τον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό. ´Οπως ο άγιος Κοσμάς ήθελε την παιδεία και αγωνιζόταν με πάθος γι᾽ αυτήν, αλλά με σκοπό ν᾽ ανοίξει τα μάτια των ανθρώπων για να γνωρίσουν τον Θεό, τον Χριστό, την Εκκλησία, τους αγίους, έτσι κι ο στρατηγός Μακρυγιάννης. Θέλει ελεύθερη την πατρίδα, αλλά με σκοπό να ζουν ένθεα και τίμια οι άνθρωποι μέσα σ᾽ αυτήν. Διαφορετικά, η ελευθερία από μόνη της, ως ῾επικάλυμμα της κακίας᾽, γίνεται καταστροφική.

Ο Μακρυγιάννης αποκαλύπτεται ως κατεξοχήν άνθρωπος της προσευχής. Η προσευχή γι᾽ αυτόν δεν ήταν περιθωριακό γεγονός της ζωής του, δηλαδή ένα τυπικό θρησκευτικό καθήκον. Η προσευχή γι᾽ αυτόν ήταν ζυμωμένη με την ύπαρξή του, ήδη από βρεφικής σχεδόν ηλικίας, κάτι που αποκορυφώθηκε σ᾽  αυτόν τότε που τα προβλήματα της ζωής, προσωπικά, οικογενειακά, εθνικά, τον κυρίευσαν. Ο Μακρυγιάννης φαίνεται να ακολουθεί με πιστότητα την προτροπή του αποστόλου Παύλου ῾αδιαλείπτως προσεύχεσθε᾽, κατεξοχήν δε την εντολή του Κυρίου που επιτάσσει ῾δει πάντοτε προσεύχεσθαι και μη εκκακείν᾽. Αιτία γι᾽ αυτό η απόλυτη πεποίθησή του ότι ο Θεός είναι η πηγή της ζωής του. Ο στρατηγός βιώνει την προσευχή ως πιστό μέλος του σώματος του Χριστού: ως ζωή δηλαδή και αναπνοή. Ως μέλος του Χριστού και της Εκκλησίας νιώθει ενωμένος με Εκείνον και με τον Θεό, κατά συνέπεια θεωρεί ότι η προσευχή είναι η φυσική κίνηση της ύπαρξής του. Γι᾽ αυτό και χαρακτηρίζεται η προσευχή του αυτή από ένταση, από θερμότητα, από την αίσθηση της παρουσίας του Θεού, από την πεποίθησή του ότι τα πάντα εξαρτώνται από Αυτόν. Η προσευχή του Μακρυγιάννη κινείται σχεδόν στο επίπεδο των προσευχών των αγίων μας, γι᾽ αυτό και μεταδίδει τη συγκίνηση και τη χάρη που μεταδίδουν και εκείνες.

Τελειώνουμε με την αναφορά του μακαριστού Γέροντος και λογιωτάτου μοναχού του αγίου ´Ορους π. Θεοκλήτου Διονυσιάτου, ο οποίος πολλές μελέτες και άρθρα έγραψε γι᾽ αυτόν. Νομίζουμε ότι οι χαρακτηρισμοί του είναι από τους πιο επιτυχημένους που έχουν ποτέ γραφεί για τον ήρωα.

῾῾Στρατηγέ Μακρυγιάννη, με όλας τας ατελείας σου ως ανθρώπου, υπήρξες ο ηρωϊκώτερος χριστιανός αγωνιστής του ᾽21 και ο χριστιανικώτερος ήρως εις την ελεύθερον Ελλάδα και είθε να σε εννοούσαν και να σε εμιμούντο οι πολιτικοί άνδρες της μεγάλης, αλλ᾽ ατυχούς Πατρίδος σου, η οποία διέρχεται την μεγαλυτέραν κρίσιν της ιστορίας της να φθαρή η Ελληνοχριστιανική ταυτότης καί η Ορθόδοξος ιδιομορφία της, υπέρ των οποίων εθυσιάσθης και απέβης αληθής Διδάσκαλος και Πατήρ του Γένους...αλλά και πραγματικός εθνομάρτυς, ῾τάσι φαρφουρένιον αμόλυντον᾽᾽᾽.