«Ο άγιος καταγόταν από την Καππαδοκία. Έχοντας ευσεβή ζωή, νυμφεύτηκε κατά τα νόμιμα. Πυρπολημένος από θείο ζήλο και σε συνεννόηση με πολλούς άλλους χριστιανούς, κατέστρεψε εκ βάθρων τον ειδωλολατρικό ναό που ήταν αφιερωμένος στη θεά Τύχη, όπου εκεί είχε δώσει διαταγή ο Ιουλιανός ο παραβάτης να προσφέρουν οι πολίτες τις θυσίες τους καθημερινά. Κι επειδή έγινε γνωστή η πράξη του, διέταξε ο Ιουλιανός να παραδοθούν σχεδόν όλοι οι χριστιανοί σε εξορίες και ποικίλους βασανισμούς∙ ο δε μάρτυς Ευψύχιος, επειδή ήταν ο αίτιος αυτού του πράγματος, να οδηγηθεί στον διά ξίφους θάνατο. Και πράγματι του κόψανε το κεφάλι και τελείωσε η ζωή του».
Δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός στους πολλούς ο άγιος μάρτυς Ευψύχιος – ίσως και από το γεγονός ότι η μνήμη του συμπίπτει τις περισσότερες φορές με το τέλος της Σαρακοστής ή και με την ίδια τη Μεγάλη Εβδομάδα. Παρ’ όλα αυτά η υμνολογία μας διά της γραφίδος του αγίου Ιωσήφ του υμνογράφου τον θεωρεί ως «στύλον τῆς Ἐκλησίας» και «πύργον ἄσειστον τῆς εὐσεβείας», που «ευωδιάζει ως κρίνο από την οσμή των άθλων του» (στιχηρά εσπερινού), ενώ δεν παύει να μας τονίζει ότι καθένας που νοσεί και προστρέχει στην αγιοσύνη του λαμβάνει σαν από κρήνη την ίασή του (στιχ. εσπ., κάθισμα όρθρου, ωδή η΄).
Όπως συμβαίνει συνήθως, ο υμνογράφος μάς καθοδηγεί προκειμένου να κατανοήσουμε και τη πράξη του και το σκληρό μαρτύριό του: ο άγιος «ζήλῳ θείῳ ἐπυρώθη» απέναντι στην «αλαζονεία του ματαιόφρονα ηγεμόνα» (στιχ. εσπ.), ο οποίος σε εποχή που η χριστιανική πίστη είχε αρχίσει να θριαμβεύει (μέσα 4ου μ.Χ. αι.) αυτός θέλησε να επαναφέρει την ειδωλολατρεία και να την επιβάλει διά της βίας στους χριστιανούς. Το μαρτύριό του μάλιστα είναι εκείνο, κατά τον Ιωσήφ, που φανερώνει περίτρανα την ολοκληρωτική στροφή του νου και της καρδιάς του αγίου προς τον Θεό: «Ο νους σου με τη στροφή προς τον Θεό, μακάριε, ξέφυγε από όλα τα τερπνά του βίου και φάνηκε απόλυτα ωραίος σαν βασιλιάς κατά των αμαρτωλών παθών» (ωδή α΄). Κι αλλού: «Ούτε η πείνα ούτε ο θάνατος ούτε η απόλαυση της τρυφής του παρόντος βίου είχαν τη δύναμη να σε χωρίσουν από την αγάπη του Δημιουργού» (ωδή δ΄). Η μεγάλη αγάπη του αγίου προς τον Χριστό φάνηκε όχι μόνο από την επιμονή και την υπομονή του κατά την ώρα των βασάνων, αλλά, ίσως περισσότερο, και από την ώρα των «εκ δεξιών» βασάνων που υπέστη πριν από το μαρτύριο: δηλαδή τις υποσχέσεις του ηγεμόνα με δωρεές και απολαύσεις, (όταν μάλιστα αυτές προσφέρονταν σε ένα νιόνυμφο παλληκάρι), αλλά και με την απειλητική περιγραφή από την άλλη των βασανιστηρίων. Κατά τον υμνογράφο μας και πάλι: «έχοντας στον νου ο τύραννος να συλήσει τον θησαυρό της ψυχής σου προβάλλοντας έντεχνα τις δωρεές αλλά και τις εικόνες των βασάνων, προσπαθούσε να σου διαλύσει τη δύναμη της ψυχής. Αλλά με δύναμη και υπομονή νίκησες, ένδοξε» (ωδή ς΄).
Ο άγιος Ιωσήφ, έχοντας προφανώς υπόψη πολλά περισσότερα για το μαρτύριο του αγίου Ευψυχίου από όσα περιγράφει το σύντομο συναξάρι του Μηναίου, μας δίνει στιγμές των τελευταίων του στιγμών που παραπέμπουν και στο Πάθος του ίδιου του Κυρίου Ιησού Χριστού. Μας λέει αίφνης ότι τον ύψωσαν για να τον βασανίσουν, όπως ύψωσαν και τον Κύριο («υπέφερες τα βασανιστήρια της σαρκός με μεγάλη καρτερία, αφού σε σήκωσαν ψηλά παραπλήσια προς τον Δεσπότη όλης της κτίσεως»: ωδή ε΄)∙ ότι δέχτηκε κτυπήματα στα πλευρά, όπως νύχθηκε ο Κύριος διά της λόγχης («υμνολογούσες τον Χριστό, την ώρα που χαράκωναν τις πλευρές σου και έβγαζαν το δέρμα σου, μάρτυς»: ωδή ε΄)∙ κι ότι ακόμη την ώρα του μαρτυρίου του φάνηκε άγγελος να τον πλησιάζει και να του μιλάει, δίνοντάς του θάρρος για το μαρτύριο, κάτι που θυμίζει και πάλι τον άγγελο Κυρίου που φάνηκε στον Κύριο κατά την ώρα της εναγώνιας προσευχής Του «ενισχύων Αὐτόν» λίγο προ του Πάθους Του («άγγελος φάνηκε που σου μιλούσε από κοντά στο αποκορύφωμα του μαρτυρίου σου, αθλοφόρε Ευψύχιε, και σου έδινε θάρρος»: ωδή γ΄).
Ο άγιος υμνογράφος
βέβαια δεν παραλείπει να μας επισημάνει κάτι πολύ σημαντικό που σχετίζεται με
τη θερμή έως θανάτου αγάπη προς τον Χριστό του μάρτυρα κυρίως κατά την ώρα του
μαρτυρίου του. Τι ήταν εκείνο που τον έκανε να φτάσει σε τέτοιο υψηλό σημείο
χάρης; Και μιλάμε για έναν «κοσμικό» χριστιανό και μάλιστα φρεσκοπαντρεμένο!
«Με χαρά, μάρτυς, σκόρπισες όλα τα υπάρχοντά σου στους φτωχούς και αναγκεμένους
αδελφούς, κι έτσι αντ’ αυτού απέκτησες την άκλεπτη μακαριότητα του μαρτυρίου
και την αιώνια χαρά» (ωδή δ΄)∙ «Ύφανες για τον εαυτό σου ένδυμα από άριστα έργα
κι αφού το 'κανες κατακόκκινο από το μαρτύριό σου στολίστηκες από αυτό και
γεμάτος ομορφιά παραστάθηκες ενώπιον του Κυρίου, Ευψύχιε» (ωδή α΄). Με απλά
λόγια: ο άγιος έφτασε στο μαρτύριο από αγάπη προς τον Κύριο, γιατί είχε
ετοιμαστεί γι’ αυτό με τα έργα της πίστεως και της αγάπης του προς τον
συνάνθρωπο. «Σαν έτοιμος από καιρό» λοιπόν ο άγιος λόγω του πνευματικού του
αγώνα να τηρεί την κεντρική εντολή του Θεού του, όταν κλήθηκε να μαρτυρήσει,
απλώς επιβεβαίωσε την ετοιμότητά του αυτή και με την προσφορά της ζωής του.