Ο
άγιος υμνογράφος Θεοφάνης δεν παύει να τονίζει
- εκτός βεβαίως της μαθητείας του Πολυκάρπου στον άγιο
Ιωάννη τον Θεολόγο, από τον οποίο, λέγει, ότι δέχτηκε και τα ρείθρα της ζωής σαν
από χείμαρρο: «Δέχτηκες το ρείθρο της ζωής σαν από χείμαρρο
τρυφής, όσιε, γιατί μαθήτευσες στον
αγαπημένο μαθητή που άντλησε από τον Χριστό την άβυσσο της σοφίας» (ωδή ε΄) – και το μαρτύριο αίματος του αγίου.
Δεν πρέπει μάλιστα να ξεχνάμε ότι το μαρτύριο του αγίου Πολυκάρπου
καταγράφηκε απαρχής σ’ ένα μικρό κείμενο, λίγο μετά την
αποτομή της κεφαλής του, από ένα Σμυρναίο χριστιανό,
ονόματι Μαρκίωνα, και επέδρασε καταλυτικά
στη μετέπειτα Παράδοση της Εκκλησίας ως προς την κατανόηση γενικώς του μαρτυρίου
και της θεολογίας αυτού. Το μαρτύριο λοιπόν του αγίου τονίζεται
επαρκώς από τον άγιο υμνογράφο. Δίνει όμως και τις βαθύτερες
διαστάσεις του: ο άγιος Πολύκαρπος μαρτύρησε βεβαίως,
αλλά προ του μαρτυρίου του ήδη μαρτυρούσε ως προς τη συνείδησή
του, δηλαδή τηρώντας τις εντολές του Κυρίου. Που σημαίνει: κανείς δεν φτάνει στο σημείο ολοκληρωτικής
θυσίας, χωρίς να είναι έτοιμος εσωτερικά γι’ αυτό. «Πρόσφερες ολόκληρο τον εαυτό σου στον Χριστό, σαν ζωντανή θυσία, με την άσκηση του μαρτυρίου
σου, παμμακάριε, αφού προηγουμένως
προαθλήθηκες στο μαρτύριο της συνειδήσεως» («Ολόκληρον
σαυτόν Χριστώ προσήγαγες ως ζώσαν θυσίαν τω μαρτυρίω, συνειδήσεως
μαρτύριον προαθλήσας, παμμάκαρ, δι’ ασκήσεως») (ωδή γ΄). Κι ακόμη: Πριν
ριχτεί στη φωτιά για να καεί, έκαιγε μέσα του η φλόγα της
δόξας του αγίου Πνεύματος. Συνεπώς η αισθητή φωτιά ολοκλήρωσε
την τελείωσή του που ήδη βρισκόταν σε εξελικτική πορεία διά του Πνεύματος του Θεού.
«Με λαμπρό τον νου από τη δόξα του αγίου Πνεύματος, όσιε, σαν να φλεγόσουν, για να το πούμε συμβολικά, από τη φωτιά Εκείνου,
μυήθηκες σαφώς στην τελείωσή σου, θεόφρον,
μέσα από την αισθητή φωτιά» («Αίγλη
του Πνεύματος συ καταλαμπόμενος τον νουν, όσιε,
συμβολικώς, πυρί φλεγομένω, σαφώς εμυήθης την διά πυρός σου, θεόφρον,
τελείωσιν») (ωδή ε΄).